Een tijdje geleden zocht ik een gedetailleerde beschrijving van het magische werk Picatrix. Ik vond iets onverwachts: een magisch ritueel ontworpen en uitgevoerd door de vader van de middeleeuwse filosofe Christine de Pizan. Het ritueel staat gewoon in Lynn Thorndike’s achtdelige A History of Magic and Experimental Science, maar wie neemt tegenwoordig de tijd om zo’n encyclopedisch werk van kaft tot kaft te lezen? Ik trof het dus aan omdat ik op zoek was naar iets anders.

 

Over de kunstjes van Christine en haar vader Tommaso. 

 

Christine de Pizan (veertiende-vijftiende eeuw) was een zeer productief schrijfster – een beroep dat ze voor zichzelf koos toen haar man en vader overleden waren en zij zelf haar gezin moest zien te onderhouden. Ze wordt wel eens de eerste feminist genoemd. Of dat zo is ligt aan je definitie van feminisme, maar ze was in ieder geval gebrand op emancipatie en durfde zich hiervoor uit te spreken. Veel van haar argumenten werden opgepikt door vroegmoderne feministen en kwamen bijvoorbeeld terecht in het onvolprezen Over de Edelheid en Uitmuntendheid van de Vrouw (1529) van Heinrich Cornelius Agrippa von Nettesheim.

Twee van die argumenten zijn wel interessant om hier even uit te lichten. Ze gaan om vergelijkingen tussen de man en de vrouw op basis van het ‘materiaal’ dat gebruikt zou zijn voor hun schepping:

1) Man en vrouw zijn geschapen met elk een even edele ziel en zijn daarom in essentie gelijk.

2) Het lichaam van de man werd gemaakt van klei, maar de vrouw werd gemaakt van een veel edeler materiaal, namelijk mensenbot (Adams rib!). 

Het laatste punt was een verfrissend perspectief op een passage die normaalgesproken juist gezien werd als een bewijs voor de inferioriteit van de vrouw. Een knap staaltje rhetorische toverij, zou je kunnen zeggen. (Later zou Agrippa zulk omdraaien aanhouden als rhetorisch principe: het argument of thema van de opponent kan altijd zó verdraaid of belicht worden dat het plots een rechtvaardiging blijkt voor de eigen zaak.) De Pizan schreef onder andere het Boek van de Stad der Vrouwen. De British Library heeft een aantal prachtige foto’s online beschikbaar gesteld uit een handschrift van haar werk Boek van de Koningin. Die zijn hier te bekijken.

 

Toen zij haar loopbaan als schrijfster begon, was Christines vader overleden. Het was dankzij hem dat zij opleiding had genoten aan het hof van Karel V van Frankrijk en voor dit dappere pad kon kiezen. De arts en astroloog Thomas de Pizan, of eigenlijk Tommaso di Benvenuto da Pizzano, werkte eerst voor de machtige Venetiaanse Republiek, voor hij aangesteld werd aan het hof van de Franse koning. Behalve in astrologie  was Tommaso ook geïnteresseerd in alchemie; dat weten we dankzij een brief van zijn hand over de Steen der Wijzen, de geheimzinnige stof waarmee goud gemaakt zou kunnen worden en de mens verjongd. Zowel astrologie als alchemie waren overigens vrij gewone bezigheden voor een arts in deze periode.

Het was aan het Franse hof dat de anonieme schrijver van een veertiende-eeuws handschrift Tommaso da Pizzano trof en een magisch ritueel aan hem ontfutselde. In het manuscript wordt dit ritueel heel onschuldig geschaard onder de “natuurlijke experimenten”. Maar het doel van dit specifieke “experiment” is, zoals duidelijk zal worden, de verdrijving van Engelse troepen uit Frans territorium. In feite is het niet bepaald een experiment, maar een magisch oorlogswapen vergelijkbaar met geraffineerde geheime missies van speciale commando’s. Thorndike beschrijft in redelijk detail hoe tovenaar Tommaso volgens de anonieme auteur te werk ging:

 

Hij verzamelde aarde uit het centrum en de vier windstreken van Frankrijk en tijdens een verkozen constellatie van planeten maakte hij vijf figuren van lood of tin in de vorm van naakte mannen. Op elk voorhoofd schreef hij de naam van de koning van Engeland of van één van de legeraanvoerders en op de kaak en borst astrologische tekens en namen. Deze beeldjes waren hol, werden gevuld met de verzamelde aarde en op het juiste astrologische moment begraven op de vijf genoemde plekken; en met een spreuk bezwoer hij dat deze handeling de voortdurende begrafenis en totale verwoesting en vernietiging van deze aanvoerders en koning zou betekenen en de permanente verdrijving van zowel hemzelf als elk van zijn aanhangers, “zo lang als dit volbrachte werk bij de wil van God zal voortbestaan, Amen.” De beeldjes werden met het gezicht naar beneden begraven met de handen op de rug “en binnen een paar maanden waren alle manschappen uit de gebieden gevlucht.”

 

De Pizan roept de wil van God aan en sluit zijn toverspreuk af met “amen”. Duidelijk een christelijke context, dus. Dat is niet zo gek. Magie kwam in de middeleeuwen heel veel voor en er is een enorm spectrum aan soorten af te lezen aan de vele manuscripten: van onschuldige genezingsrituelen onder toezicht van een heilige tot het aanroepen en beheersen van demonen, wat zeker niet geoorloofd was.

​